To Macgregor Index

To Incest Taboo

Rotuman Custom as told to Gordon Macgregor in 1932
from notes archived at
Bishop Museum, Honolulu, Hawai'i

Legends: Various

These myths were recorded with the Catholic Spelling [ts for j, ee = e, o = a with dot underneath, e = a with dot on top, 0 = same with glottal before it, ..] and with many old words, as given by the informant.

Category:

Legends

Topic:

Various(1)

Consultant:

Fr. Soubreyan

Macgregor's Notes

Comments

Rogo ne on Tauas; ag ne Hanue teis e av sög

E av ha ne hanue tei e on mumua, ta rogo meamea hun se noh a famor e Sauveea. Ta inos ne noh ta fa ma on hoina, ka on hoina ma on sosiag hen ta, hen hahareg. Nono ma ta pog fa ta ea se on hoina la na on sosiag la ir la la se sasi la hagoat. Fa ta hoa hen ta ma ia tsaek ma ia a agesea ma on kaulaoag. Fa ta kamat la a u on hen ta ma tor ma ia asaunoa ma ia hee te tor se on lag af. Ia hoiof se on hoina ma ea: Gou kat po te ra ma ia kirek on af se lag re [ri] ta ma ia hoa ta la fevek. Ma hen ta tekoi af ta ma io se on lalag ma ree heapheap ne famor, ma ia tekoi ma ia inea heapheap ne on sosiag, po e on ar siu fe vehia. Ma hen ta ahee ne sosiag a vehia ma ia ea e on huga: Gou la a fakmur, ma ia tson se uon hanue ta.

Ia inea ta noh e sol alet ma ia tsoniof sin. Ma ia hauof se noh ta, ka hanua ren, asta pal vehia. Ma ia suruof se ta re [ri], ka inos mafua on rereg; fa maf pog ma hen maf pog. Ma hen ta feeag se inos ta ma inos ta ea la ututum se lag ri, ka la se pee e nusuar. Fa ta saio se hen ta ne ia leum e te, ma ia ea, ia tsonim e ufag. Fa ta ea: Lelei noh sio ee la re os noh. Heuai [h ua 'i?] la la re te la a ma kat se mit leum ra. Nono ma inos hoifeegag mus iria la hen ta la se inea; fa ta ea se on hoina: heuai fep ia ka hen la a pau tei, noho la la. Hen hahareg afoi se feeag mus ma ia inea te ne la agtau se ia.

Ma hen ta vala ma lao ma ia tson se uon hanue ta ma ia hauof se te agtau se Fagauta. Ka ifi e sal ma hen ta ioio se rer if ta, ma ia ree ifusi, ka ia pa a te ma ia hap la tau ifusi ta. Ma ia hau se rer, ka fa rua taktak e mel if ta ma matmato ifusi ta ma iria ree hen ta. Ma fa ea se fa: Fa te, itara popo leleisea e ta hen. Ka fa ea se fa: Itara la re tapen? Fa ta ea: Ee nene, ee la hak se hen ta ma la vileksio, ka gou la ter e lop.

Hen ta afoi se feeag on fa rua ma ia ahee ne testa ia la re. Ma han ta utuof ma se ses/mes ne ra if ta, ma fa e lop fu e fen on hen ta la ter. Ma hen ta terter se fa hak se ia ma eleaf se ia, ma hen ta ru ra ne if ta ma fa ta vil; ma hen ta fer se rer on fa ne ter e lop, ma fa ta siag. Ma fa vilsio afaf ma kat vahia ra la la. Ka fa tore ne hen ta fer se on rer, ma ia siag ma ia kat vahia ra la ruerue.

Ma hen ta rou fa rua ne taktak e lop ma ia tson ma ia ahee la la se noh e solhof. Ma ia tau se noh ta, ka fa hoisasiag rua e ta ri. Hen ta sauruof se re [ri] on fa rua. Ka fa rua saio se hen ta, ne ia la tapen, ma hen ta foar te ne ia leum. Fa rua ea, "Ke ta, noh sio ee la os ho[a]g."

Fa rua hoifeegag iria rua esea la tsaek hen ta la nos la iria la a. Ka iria leuof la fau or koue ta ma fa oia er te la a, ka fa la la mutum rau la hau ta. Fa mutum rau ea, hen ta la leum la rar rau ta e koue ta, ka ia la la ao ton la rukua tot on hen ta. Hen ta rar rau ma fa ne oi te io se hen ta ma ia ea, ariri hanis se eea nono ma ka pota ia. Ma hen ta afoi se feeag on fa ta ma ia ahee fa rua la a ia. Os ne koue ta tak ma se te, ma hen ta la e lag os ta, ma fa ta kat inea ra.

Ma hen ta tson se ufag, ka fa ne la la ao ton leumea, ka ia kat inea ra ne hen ta tson se te. Ma ia of ka hen ta tson se sal ne pu se Peptsei. Ia hauof se tohiag ne Peptsei ma solhof, ka fa gagats e sal, ma fa ta saio: Testa ee la taporoa ee ko lee tei? Ma hen ta peesio ma ia foar se fa ta te ne ia tson. Fa ta ea: Taea e tson, lariri gou tei e sa sal. Ee la pu roa se ufag." Fa rua ofim ma haum se fa ta. Ma fa ta ela [ea, la?] sagsag ka la hoi iria. Ma fa rua hoi iria. Ka fa gagats ea se hen ta la pau roa se Peptsei.

Ka e av ta Sau e Peptsei, on as Korfose [Kaurfose]. Ma hen ta sur se koheasoa ma pee ka koua lifo vehia. Ka hen ta peepee ma ouou. Nono ma haumea av la hue koua; hoina leum ma ree hen ta ma ir tsoniof ma ea se Sau: Honi tei e kohea ma pee ma ouou, ma am kat inea ra ne hen ne te. Sau ea la la saio se ia ne seion as. Ma hen ta foar on as. Ma hen on Sau ea: Gagats figalelei ma hoam hen ta ko oto sosiag. Temei hen ta hog lelei, po e on sosiag inos ma Sau.

Source: Rogo ne Rotu, January 1927, Pere Soubreyan

 

 

Category:

Legends

Topic:

Various(2)

Consultant:

Vero

Macgregor's Notes

Comments

Feeag Tupua ne hanue tei

Ta rogo meamea is po e feeag tupua ne on tauas. Feeag maoi pau e hanue hun se ia fol, or as: Toisagonta ma Raravolta ma Fufuariorta.

Toisagonta, hoi. Ia es; on uon ta fak ma se kia ne asta e asoha. Raravolta ia a famor; ia gagats ne sasi, ia puer se tene ses. Fuafuariorta, hoi hoilaoag ma Toisagonta.

Ka Toisagonta Vero foar. (Vero fa meamea ka meHr roa pau, ia ta foar ia ta.)

Raravolta, Moeatiktik alek, ma ia ta faat se Toga e lop ma noo se rer e Toga. Ka Moeatiktik far se ior ma re e Toga. Ka Moeatiktik fur se ior ma re se foimag, ut e mua hai ma ut e fau ior.

Fuafuariorta, Muria ma Togia, iria a ia ta. Tor on fa rua leum se Rotumas, ta hen on as Afoa. Ia inos ma gagats ne Noatau. Hen ta hen lelei ma hoian ne Rotuam fua se ia. Hen ta e lag ri ta agesea ma hoian maoi; ka per oi hoa e sisi; ma honit ea, per oi raurau. Hen ta (Afoa) mau se nusuar la kel sin ma ia ea: "Peroi raurau ma gou la fun lama e sulk0 esea."

Hoina fek ma foar se Sau ka foar hik. Sau ta fek ma ea la na ta sulk0 esea se hen ta, ma ta af ma peroi ta. Ia la hoa la fun e hofmea ta (gasav ne Afgaha ma Usia), ma kepeka kat mamoas ra, ma la alek hen ta.

Afoa hoa sulke ma af la hee peroi ta ma la fun ma la sis ma la hee sin. Ka hen ta ou. Ia kamat la fun e rer ne hof ta ka ia kamat e per esea. Ma per ta mamoas, ma ia sis ma ia na ul per ta se reh ta la asoa se sulke ta; ma ia re esea ma han se tene peroi ta la hauof se av ne tene per mamoas ma öfse.

Ma hen ta kat alek ra. Hen ta ea: Rentate ma rentate, ka oto tör e hanue tei la ha la se susun al per. Gou mear esusun al per. Afoa inos vehia ma gagats ne Noatau. Ia es lelea ma on leet on as Tuisek ma noh e Popofo. Nono ma Tuisek inos ia ma on hoiana leum seTuakoi. (E av ta Tuakoi hanua se noh ma tene famör fup e inos ta.). Taperia Tuakoi tör se Samoa ma Tör se Noatau. Te maoi fup e Tuakoi po e inos ta. Feeag tupua aier pau; ir la ea, leg ta la h0e eka ne e teag, ma leg ta la hoe. Ir la ea, ia la foa eka ma ia la foa.

Ma on rueta han se sarao te. Tene sarao te e tene hanua tutu, ka leuof e Tuakoi. Peak pau sarao te fup e te tu.Te hoiek on rueta.

Suke e Matuea e Noatau noom e Rotuam, ma ta leet on suak ta leum se Tuakoi ma noh e Kauariki, ma po e te ta Kauariki fuput ma leet la hot; honit ma faat la maf ne famör. Haum se on ii ma tor ne Samoa ta Samoa inea, ka tör ne Noatau ararua, is kat po rogo ra Noatau inea ne inkei.

E on mumua, e av ne Sau, Mue ta ma Maraf (Farepapota) inea ma mak pek on Sau la veh e Savelei ne e Feavai ma la leum ma la hek se Tuakoi. Koua la e la ter. Koua ta on as: Suiag unu, po ma e te ta Marof iniea [sic] Tuakoi.

Ta te hoiek. Pel e Saukamu - Maraf ma Irava leum ma nohnoh e Tuakoi ma lao ma pel ma Fagauta e Saukamu. Tuakoi kat kau ra ma ma Fagauta ma kat kau ra ma Noatau po e Tuakoi ma Fagauta fak ma itu esea e av ta.

 

Source: Vero, in Rogo ne Rotu, fa ne Tuakoi?

 

 

Category:

Legends

Topic:

Various(3)

Consultant:

Tiuheahea

Macgregor's Notes

Comments

Feeag Tupua ne Feavai

Heni ne re feeag tupua teis on as Tiuheahea. Ia inos ma fa on Sau e Peptsei on as Tianmore. Iria leum se Samoa ma iria noh meamea, ma kota ir lao se ufa la noh. As ne hanua ne iria noh sin: Fakpoi.

Iria ahee la re oria vao; ma iria kamat la hua ul, po e on tauas famori re vao e ul la haum se on ii, la hagota. Ma kota iria kamat la fia oria vao. Nono ma vao ta fia ma vehia, ma iria ol oria vak, ma vehia ir hoa se sasi ma oria vao la hagoat. Iria ma hen reea rau hagoat e sasi, ma iris po ia pau, ma iris po ta ior efmafua. Iris alek sin, ka ia ta ma on lee he rua. Hen reea rua tiak lee he rua ma hoa se ufa la hag. Iria hee se lag umef ma fo ton ses ma nih se umef ma iria tuk ia meamea he rua se on laloag la iria la hag. Nono ma ia rua fup ma tokana e vahan se umef, ma inos ta ahee la hoa oria ia rua se sasi.

Fa ta pum se ufag la ao te la na oria ia he rua. Fa ta la mumua se Savlei, ma ia io se mori e Savlei, ka ia kat oaf ra sin. Ia leum se Feavairer ma io sin ma kat lelei ra. Ma kota ia leum se maree ma ia io se manoko [?] ka lelei ka temei te esea raksa po e hen lep he rua (oligen hen tupua rua), ma kota ia leum se Husila ma ia io se huneel ma ia oaf pau.

Ia kamat la re on pa hof la na on ia rua se on laloag, ma e tene teren ia pum e ufa la hag on ia. Ia rua fup ma tiu pau. Nono ma ia la leum e ufa la hag on ia, ia hag m,a vehia, nono ma ia höt se rer on ia ma ia he ta hoa ia se uon Fea ta la seksek e sasi ta.

E av ta ahoi leum se Rotuma ma ahoi ta fev se Peptsei. Ma famori pu se Peptsei gatmei famori Toga. Inos gagats e Fakpoi inea forau ta leum am iria foar se tene famor e Fau la iris la la se Peptsei la mamas forau ta, po e Tianmore fa ne Peptsei. Mamas ta vehia ma inos ta hoam oria fa Toag, on as Rematao, la ia la noh ma iria e Fakpoi.

Garue on Rematao la hag oria ia he rua. Fa ta hag ia rua e tene av. Nono ma fa ta pa hoa ia rus se on hanua e Toga. Ia foar se inos gagats, ia pa la se on hanua e ia he rua, ma inos ta ea: Lelei, ka temei te esea: ee la figalelei la hoa otomiar ia rua se ou hanua ma ee la hau e ou hanua, ma ee la mem oria maf ma kota iria la hoim se Rotuma. Fa ta ea lelei.

Ia hau se on hanua e Toga ma ia pu se huneel ma kota ia ea se famor ne on hanua, iris la kol ia rua la po la iris la a. Famor kol ma ko e oi ['ai] ko ma po se ke ia esea, ka on rua iris kat poa ra.
 
Nono ma ia tore tutu se lal ta ma taktak la terter se ia ne tore, ko ia kat inea ra ne e tei. Famor ne po ia he ta, iris nos ma iris tekoi on tiok ma ir kinek on sui se sasi.
 
Ia ne taktak e lal ta leum se huneel la po sui ne famor a vehia e ufa, ma kota ia takom tene sui atakoa, ma kota ia ta hoim se on hanua e Husila e fol ne teren.

Kota fa ta ne noh e Fakpoi pum la hag on ia he rua. Ia io se on laloag ne on pa hof ma ia ree ia esea, ma kota ia io se huneel ta, ia ree sui maoi fakput e te esea, ma ia leuof la inea ne tapen te ta. Ia io ka sui ne ia on he rua nana. Fata tson mits se ufa la foar se on hoina e Fakpoi; rua ne ia fa Toag ta alek ma a, ma on sui teis. Ia mear hoam ma tee e ufag e otar lag pa. On hoina fek tiu pau ma ia ea, te fasaki te muriag pefae. Ka lelei itara la pu se ufag la kel e on sui. Ma kota iria pum ma hen ta tauna tene sui on ia ta, ma ia hae se lag vak ma ia fagi se on vahia ma ia kamat la maop on tiok se on sui, ma ia ta meur hoiek; iria tuk se sasi, ka hen ta ea: semitamo la ia ta la nene alelei. Nono ma ee la se Toga la hoam fa ta la gou la tög oto fek.

Iria ate ma vehia ma hen ta ea se on veven: ee la la se ufag ma ee la höt se ia he rua ma ee la la, la hoam fa ta e on hanua se teis. Fa ta pum ma höt se on ia he rua la la se Toga, ka hanuat kat se mit pög ra. Ia nono e fau ne vol ta la po la hanua la pög. Ma kota ia leuof se huneel. Ia pu ma la se ufa la ia la inea ne fa ta e tei. Ia la ma ma se tene ri, ka ... kat ree ra fa ta.

Ma ia leuof se ri fakmar ta laia la ma, ma kota ia afoi se lio on fa ta. Ia paepae e sisi la terter se avat ne famor la mos. Fa alek ia e uon [uan] ne kau moseag ta. (here states the man was killed) Iris mos al. Ia sur se lag ri ma ia la fakeet la famori se mamaf. Ma kota ia io alelei se kaumoseag ta, ka fa ta mos e uon on famori. Ia ahee ne ia la re tapen la po fa ta.

Kota ia tak se for on fa ta. Ia sosoi tene famor ma iris vil e eap ta. Ma kota ia hol se hanhap tore ma iatak se for on fa ta ma ia sosoi hoiek tene famori ma iris vil e eap ta se eap tu, ma of pau, ka tor ma ke fa ta, ia esea e rer ne on takag. Ma kota ia hau alelei fa ta e opa ne takag, ma ia hoa se on ia rua ma iria leum se Husila e pög ta, ma kota ia pu ma hoa fa ta se Fakpoi ma na se on takag.

Ia hoifegag agesea ma on hojna, ma hen ta ea: "Temei lelei ia, fa ta itar po vehia; nono ka eka itar foar se otar kaunohoag ta la tene is la maop la re os koua. Is la tsaek fa ta ma is la nos e os koua; nono ka mamoas ma is hoa se ufag la na se ia rua la iria la a."

Ka se teren ta ma iria foar se or kaunohoag ta la maop. E mitseren fa Toga ferehit; ia ahee ne ia e Toga e on kaumoseag, ia kat inea ra ia e Fakpoi e on takag mumua ne ia mosmos. Ia io se lag re [ri] ta ma ia ree Tiuheahea ne pee ma hir on un. Ia fea pau ma ia kat inea ra ne te ta re tapen; ia mös e Toga ma ia mamaf e Fakpoi, ma ia kat ruerue ra e on takag.

Nono ma inos ta hoifegag e uon ri, ka hanua taf. Ma kota kaunohoag ta leum se or kohea la re or koua la nos fa ta. Iris fauh or koua ma kota iris leum se lag ri ta la tsaek fa ta. Iris alek ma nos fa ta, ma koua ta huese ma tene iris hoa fa ta se ia ruan e ufag, ma Tiuheahea ea la iris la na se ia rua ma iris na fa ta. Ka hen ta ea se ia rua: "Auar la hoa fa ta se fau ne otmo tu la auar la a, ka auar se a e mori tei se apearpear uon fea ta." Po e feeag on hen ta ma ta tet ne mori e Feavai, ia kat poa ra la a famor. Iris atakoa hoi se Fakpoi, nono ma hanua pog ma inos ta ma tene or kaunohoag ta iris hot se sisi ma Tiuheahea fal se rer ma kal (keel) se hefu ma ea, io se hefu tiu. Ma ia ea la hefu ta la vil; ma kota hefu ta vil ma tene iris atakoa sol se lop ma al.

 

Source: Tiuheahea, in Rogo ne Rotu, September 1926

 

 

Category:

Legends

Topic:

Various(4)

Consultant:

Fr. Soubreyan

Macgregor's Notes

Comments

Rogo ne Hanue tei e on tauas

Is ea feeag tupua. E av ta teren ta hol se mua; is ea maro ta. Iris e mua ahee la re ta ri, la re ta afag on oris e av ne teren ta e iris. Ir fatogiak re [re] ta se tene Rotuam atakoa. Kamat e on ho ta la hauof se on faua, te ne ri ta.

Faogia ta kat tatau ra. Lelea ne iris inea, nono ma la agoi si iris. (See Father Soubreyan's copy for missing line, bottom page 14). ... sol la hauof se Tuakoi. Ir pa es la hoaf ta hof la na e nusuar ta la heleuof se sasi, la Sau la po la la e rer ne hof ta. Ia hauof se sasi la kakou ia. Ka hof ta kat po ra la hoa e uaf, ko la fauek e sasi. Ma fa ne hun sol ma fa ne Mofmanu hoaf hof ta se Tuakoi. Ranfea ma Tuelep as on fa rua.

Ma ta, fa rua e Tuakoi ea: la fuakim hof ta, Ufagrourou ma Taniaf as on fa rua. Iris re or taune ma hoifeegag hun se hof ta. Ufagrourou ea: Oto ahee la is se hoakia hof tei se Noatau la se re torea os lelea riri. Ka la as, kepeka maro ta kat oaf ra, ma peles. Pumua is la al e la meJr ma te tapei la as faksa.

Mair leuf ma maro ta fek [?], ma pel ta re ma if rava hoiek. Ranfea ma Ufagrourou ma Taniaf iris al. Ka Tuelep ma Soragpor tsonim se ut e fau, ma Tuelep kat haum ra, ma ia tupua se ta hof tiu e sal uag e fo ri e Noatau ma ia ea: Gou la tupua e te nono ka lelea e fau leum la hoam fatogia se ut e mua ka maksul, gou la se tuk oris la. Ma on rua, la ir pa mits ma hou la re la mits.

Ka Soragpor tsonim ma haum se Tuakoi ma sik hof ta ne fufu e sensaou [?], ma ia ea se on hoina ne ma on ef e av ta ma vavpog [?]: "Kepeka oto lee la asu ka lee fa, ma la he on as Le fuge, la fuia oto tot." Kat roa ra ka lee ta asu, ka lee fa, ma h* on as Lefuga. Ka hen ta ne on on lee ta, hen ne Mofmanu ma on as Saa. Lee ta nono ma mafua ia, ma ia atmoi ma ia tiu, ma ia fup tu e tene famor. Ma nono ma fatogia la hoa se Noatau ma kop la hoa e pog, lee ta la se la [la'].

If fea maro ta la inea ma la fek, pi [po] e lee ta fup tu. Nono ma ia mafus pau ma fatogia la hoa e turapog [tu'ruapög], fa ta la se po la la. Ma mitserense ma Lefuge saio ne fa la se te, ma iris ea: Ir hoaf fatogia se Noatau. Fa ta inea te ta ma ia of, ma ia hauof se Tögiag ne Talsoa [Tarsua] ma Toai, ma ia r0e ta toa ma ia hu toa ta la re on oipeluag ma ia ea: Te teis la on as toa, ma ia of la ta, ma poafu se Rotuma, ma ia ea la fusio; ma lelea ne hoaf fatogia fusio, ma ia ea: La ania tene te ne aus pa a e koue ta, ma kota iris ea: El fioek se ri ta ma la ututum, ma ir utut, ma te ta on as utut. Ma ir ate ma vehia, iris la ma Lefuge e mua. Fa ta ererek ia ma ia koloa, ma ta re ran. Ma tatu lelea ea: Aus la foi ka te tei, ma leet ea: Te ta kat pupua ra; is temei fakioag ne tene famor nene [ne'ne'] e Rotuam, ir atakoa e re [ri] ta.

Ma fa ta hauof se iris ma pel ta re, ma iris rava. Ma ta fa ia he faualilik ne re [ri] ta, ma ia ko se Lefuge ma tau se on kakei mafua e on la. Ka lelea ne tor, tsoniof se Sau. Ma Sau ea: Te tapen ma ta lee ea se Sau, meuri ko la po e maus. [end]

Rogo ne Rotu, August 1925

 

Source: in Rogo ne Rotu, August 1925

 

 

To Macgregor Index

To Incest Taboo